Eskiden beynimizin doğrusal bir çizgide geliştiğini sanıyorduk. 18-21 yaş arasında ergenliğimiz bitiyor, devamında keskin bir çizgiyle yetişkinliğe geçiş yapıyoruz diye düşünüyorduk. Son zamanlarda ise giderek daha çok insanın, giderek daha ileri yaşlarda "yetişkin gibi" hissedip hissetmediğini sorguladığına şahit olmaya başladık.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu soru bilim insanlarının da merakını celbetmiş olmalı ki Cambridge Üniversitesi araştırmacıları, beynimizin gelişim çizgisi üzerine yakın zamanda Nature Communications’da yayımlanan bir araştırmaya imza attılar. </li></ul>İnsan beyninin 9, 32, 66 ve 83 yaşlarında dört ana dönüm noktasından geçtiğini keşfeden araştırma, bu kırılmalara "topolojik değişim" adını veriyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Beynimizin kırılma anları</h2>Araştırmaya göre ilk dönüm noktası olan 0-9 yaş aralığı, bebeklikten çocukluğa geçiş dönemi olarak adlandırılıyor. Buraya kadar geçmişteki kavramsallaştırmamızla karşılaştırdığımızda henüz büyük bir farklılık yok; geçmişte de bu yaş aralığı "çocukluk" olarak adlandırılıyordu.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Araştırmanın faydalandığı veri analizi yöntemiyle 9 yaşında meydana gelen kırılmanın ardından beyin bağlantılarının önce daha küçük, yakın bölge kümeleri oluşturmak için güçlendiği; bunun da öğrenmeyi ve temel becerilerin gelişmesini desteklediği ortaya konuldu.</li></ul>Bu dönemde çocukların bilişsel ve sosyal yeteneklerinin hızla geliştiği, büyümenin bir sonraki aşamasına geçildiği biliniyordu. Kırılma yaşını tahmin etmekte daha isabetli sonuçlar sağlayan ise kümelenme katsayısı (clustering coefficient) olarak isimlendirilen UMAP veri analizi ve boyut indirgeme sonuçları oldu.Bu ne demek?&nbsp;UMAP veri analizi, beyindeki bir bölgenin komşu bölgeleriyle ne kadar sıkı ve yoğun bir şekilde bağladığını ölçüyor. Aynen bir mahalledeki evlerin birbirine yakın olmasının bağları güçlendirmesi gibi... Bu dönemde çocuklarda da yerel bağlar güçlenerek çoğalıyor çünkü çocuklar yürüme ve konuşma gibi temel becerilerde ustalaşırken yakın beyin bölgelerinin bir takım hâlinde daha çok çalıştığına şahit oluyoruz.Bu dönemdeki en belirgin değişim, küçük dünya niteliği (small-worldness) artışı. Bu, beynin hem küçük mahallelerde sıkı bir şekilde kümelenmesi hem de uzak bölgeler arasında kısa yollar oluşturması anlamına geliyor. Bunu sıkı sıkıya bağlı semtler ve şehir merkezine bağlanan otobanlar gibi düşünebilirsiniz. Bu yapı, beynin daha verimli çalışmasını sağlayarak çocuğun dünyayı keşfetmesine yardımcı oluyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Ergenlik dönemi: 9-32 yaş arası</h2>Araştırmada 9-32 yaş dönemi, yani ergenlik ve erken yetişkinlik, beyin bağlantılarının daha verimli hâle geldiği, uzmanlaşmaya yönelik işlevlere daha yatkın olduğu bir dönem olarak niteleniyor.<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu süreçte beynin farklı bölgeleri arasındaki küresel iletişim artıyor; yani beynin farklı parçaları daha iyi çalışmaya başlıyor. Aynı zamanda bazı beyin bölgeleri birbirinden ayrılarak (segregasyon) daha özel işlevler için organize oluyor.&nbsp;</li></ul>Bu dönemde beynin en önemli özelliği, "küçük dünya" yapısının artması. Bu, beynin hem yerel olarak daha sıkı bağlantılar kurması hem de uzak bölgeler arasında kısa ve etkili bağlantılar geliştirmesi anlamına geliyor. Böylece beyin belli konular üzerinde uzmanlık geliştirirken daha hızlı da çalışabiliyor.Davranışsal olarak 32 yaşındaki dönüm noktası, bireyin zihinsel performansında istikrar ve olgunluk dönemine geçişle ilişkili. Bu dönemde bilişsel kontrol, karar verme yeteneği, planlama, problem çözme ve duygusal düzenleme becerilerinde gelişmeler gözlemleniyor. Ayrıca kişinin sosyal ve mesleki yaşamında daha dengeli, istikrarlı ve karmaşık etkileşimlerde bulunma kapasitesinin arttığı belirtiliyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">32 yaş eşiğini atlatınca neler oluyor?</h2>32 yaş eşiğini atlattıktan sonra da işler değişmeye devam ediyor. 32-66 yaş aralığında beyin ağlarındaki değişimlerde önceki dönemlere göre yavaşlama gözleniyor.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu aynı zamanda önceki yaşlara göre düşünme ve karar verme süreçlerinde daha dengeli ve öngörülebilir davranışlar anlamına geliyor.&nbsp;</li></ul>Beynin belirli bölgeleri arasındaki komşuluk bağlantıları güçleniyor. Bu da uzmanlaşma ve beceri geliştirme açısından avantaj sağlıyor. İnsanlar işlerinde, hobilerinde veya sosyal ilişkilerinde belli alanlara daha kolay odaklanabiliyor ve daha verimli hâle geliyorlar.&nbsp;66 yaşındaki dönüm noktasına yaklaşıldığında ise beynin ağları modüler hâle geliyor; yani farklı beyin bölgeleri kendi aralarında güçlü bağlantılar kuruyor ancak diğer modüllerle daha bağımsız çalışıyorlar. Bu, bilgi ve deneyimi bazı konularda daha organize şekilde kullanmaya yardımcı olurken bazı konularda daha yavaş olmayı da beraberinde getiriyor. Bu dönemde insanlar, daha deneyimli, odaklı ve belirli alanlarda güçlü, ama bazı değişken durumlara karşı daha az esnek hâle geliyorlar.66-83 yaş arası ("erken yaşlanma") ise beynin bağlantılarının yavaş yavaş daha modüler olduğu bir dönem. Bu aralıkta farklı bölgeler kendi aralarında yoğun bağlantılar oluşturuyor ama farklı bölgelerle daha az iletişim kuruyorlar. Zayıf bağlantılar azalıyor, küresel entegrasyon düşüyor. Yani beyin daha çok “bölüme ayrılmış” ama her bölüm kendi içinde güçlü bir yapıda oluyor.&nbsp;Bu ne demek? Bu değişimler, yaşlanmayla ilişkili bilişsel değişimlere paralel ilerliyor. Bilgi işleme ve öğrenme kapasitesi, genç yetişkinlikteki kadar esnek olmuyor; günlük yaşamda rutin ve alışkanlıklara daha çok bağlılık görülüyor. Aynı zamanda bilişsel gerilemeyle birlikte bazı sağlık sorunları (demans, hipertansiyon gibi) da daha sık görülmeye başlıyor.<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Son dönüm noktası: 83 yaş</h2>83 yaşındaki son dönüm noktası, yaşa bağlı düzenli değişimlerin yavaşladığı eşiğe işaret ediyor. Bu kırılma anından sonra değişimler daha dağınık, daha bireysel ve herkeste farklı hız ve biçimlerde oluyor.&nbsp;<ul fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Bu yaşlardan sonra beynin yapısıyla yaş arasındaki ilişki zayıflamaya başlıyor, yani yaş ilerledikçe beyinde önceki dönemlerdeki kadar belirgin ve düzenli değişimler olmuyor.</li></ul>Bu dönemin tek belirgin özelliği ise yerel bölgelerin öneminin artması. 83 yaş ve sonrasında beynin tamamı yerinde bazı küçük bölgeler, “lokal merkezler” olarak daha kritik hâle geliyor. Uzun yıllardır yapılan rutin işler gibi bazı yetenekler korunabiliyor ama beynin genel hızı ve esnekliği daha da azalıyor. Günlük yaşamda daha fazla destek ihtiyacı, daha fazla dinlenme gereksinimi görülüyor; çoklu görevler zorlaşıyor.

Quando

Cambridge Üniversitesi araştırmacıları, beynimizin gelişim çizgisi üzerine yakın zamanda Nature Communications’da yayımlanan bir araştırmaya imza attılar. İnsan beyninin 9, 32, 66 ve 83 yaşlarında dört ana dönüm noktasından geçtiğini keşfeden araştırma, her bir fazda beynimizin içinde neler olup bittiğini de daha iyi anlamamıza yardımcı oluyor.

kümelenme katsayısı ile ilgili hikayeler